Piratenpartij

voor een vrije informatiesamenleving

Burgerrechten

Datahonger met Corona als excuus

door 1 Reactie

Anja Hirschel (PPDE)
Anja Hirschel

Gemeenteraadslid namens de Piratenpartei in Duitsland Anja Hirschel bericht over hoe in Duitsland grootschalige dataverzameling dreigt te gaan gebeuren, ook van gezonde mensen, onder het mom van coronabescherming. Als de Duitse regering binnenkort weer het voorzitterschap van de Europese Unie overneemt, is het belangrijk ook voor ons in Nederland om in de gaten te houden.

Gastbijdrage van Duitse Piraat Anja Hirschel: “Datenerfassung auch bei Gesunden“. Vertaald door Elbert Kaan, ambassadeur Piratenpartij.

In bijzondere tijden is alles anders en ik denk dat we het over één ding allemaal eens zijn: we leven in bijzondere tijden. Kort geleden bespraken politici, wetenschappers en geïnteresseerde burgers een corona tracing app, welke mogelijkheden deze biedt, of deze kan worden gebruikt in overeenstemming met de regels voor gegevensbescherming en waarom er wordt aangedrongen op open standaarden.

En opeens is gegevensbescherming niet meer aan de orde. Een nieuwe meldingsplicht zou nu mogelijk maken wat voorheen ondenkbaar was: een hele reeks persoonlijke gegevens, waaronder bijzonder gevoelige gegevens zoals bevindingen van medisch onderzoek.

De discussie richtte zich tot nu toe op het direct opsporen van contacten van SARS-COV-2-positief geteste personen, om mogelijke infectieketens aan het licht te brengen. Dat is waar dat tracking noodzakelijk is en deel uitmaakt van de epidemiologische toolkit.

Maar nu moeten alle negatief geteste mensen ook een heel pakket aan gegevens leveren. Of beter gezegd, deze gegevens worden automatisch doorgestuurd na een bevinding, er wordt geen toestemming of recht van bezwaar verleend. Het is nog onduidelijk wat er naast de statistische evaluaties achteraf met de gegevens zal worden gedaan. Om het duidelijk te stellen: we hebben het over een landelijke rapportageverplichting voor aantoonbaar niet-besmette personen, mogelijk voor iedereen!

Het Ministerie van Volksgezondheid moet zich afvragen welke toegevoegde waarde deze data verzameling werkelijk heeft ten opzichte van het bestaande infectiebeheer. Vooral omdat een negatieve test na enkele dagen ongeldig kan worden verklaard. Het BSI is net zo duidelijk als het zegt dat er geen aanwijsbare reden is waarom zo’n plicht lichtzinnig de basisrechten van zo’n groot aantal mensen zou moeten schenden. Bovendien is een noodzakelijke afweging (van voor- en nadelen) niet gemaakt.

“Wat tot nu toe volledig over het hoofd is gezien, afgezien van de gegevensbescherming, is het sociale effect dat een dergelijke meldingsplicht kan hebben: als een diagnose in verband met de opheldering van de ademhalingssymptomen of een test om andere redenen, bijvoorbeeld in het kader van een infectieketen, altijd direct leidt tot een proces-verbaal, kan er vermijdingsgedrag optreden. Mensen zouden een bezoek aan de dokter iets langer kunnen uitstellen dan medisch verantwoord is of contactpersonen niet correct en volledig vermelden. Dit brengt dan niet alleen de persoon en zijn of haar omgeving in gevaar, maar voert het hele systeem van testen en traceren ad absurdum. Dat mag in geen geval gebeuren”, benadrukt Anja Hirschel.

“Ik vind het verontrustend welke maatregelen hier door de federale regering roekeloosheid ter discussie zijn gesteld. Tot aan hun terugkrabbelen door druk van de publieke opinie, was het de bedoeling om gegevens van een corona-traceer-app centraal te verzamelen, d.w.z. wie wie wanneer en voor hoe lang heeft ontmoet. Nu is de als eerste genoemde maatregel in de specificatie van de wet op de infectiebescherming dat persoonsgegevens van alle geteste personen worden verzameld. Dus het motto van de regering lijkt te zijn: Pakken wat je pakken kan.”, voegt Sebastian Alscher, 1ste Voorzitter van de Piratenpartei, toe.

Dat er meer tests nodig zijn, staat buiten kijf. Als we nu bovendien ook een regelmatige testverplichting toevoegen aan de geplande wet, zal die enorme dimensie van de datasets duidelijk worden. Het zou veel zinvoller zijn om de gezondheidsautoriteiten meer personeel te geven. Er wordt gesproken over 5 persoonsteams per 20.000 inwoners. Daar zijn we nog ver van verwijderd.

Ondanks de duidelijke gevaren en tekortkomingen van het geplande wetsontwerp is de wet nu in hoog tempo goedgekeurd. De federale regering bekroont daarmee formeel de Corona-crisis.

Een bijdrage van de Werkgroep Digitale Verandering.

Wat zijn uploadfilters?

door 3 Reacties

Het omstreden artikel 17 van de nieuwe EU-auteursrechtenrichtlijn stelt filters verplicht die alle foto’s, video’s en teksten blokkeren die een vermoeden van inbreuk op het auteursrecht veroorzaken. Het creëren van een filter dat mogelijk als censuurmachine kan dienen, zal de fundamentele rechten van de gebruikers schenden.

Raad van State: filters in strijd met censuurverbod

Op 11 mei is het wetsvoorstel voor de nieuwe EU-auteursrechtenrichtlijn bij de Tweede Kamer ingediend, met onder meer een advies van de Raad van State. Ten opzichte van het implementatiewetsvoorstel van juli vorig jaar zijn er in het huidige wetsvoorstel amper substantiële wijzigingen. De Raad van State deelt onze kritiek: de huidige implementatie bedreigt onze vrije meningsuiting. Verplichte uploadfilters zullen automatisch censuur gaan plegen.

Piratenpartij: recht op vrije meningsuiting

De Piratenpartij heeft indertijd in een reactie bij de consultatie op dit implementatiewetsvoorstel erop gewezen dat de vrijheid van meningsuiting en van informatie gewaarborgd dienen te worden. Dit recht omvat de vrijheid een mening te hebben en de vrijheid kennis te nemen en te geven van informatie of ideeën, zonder inmenging van enig openbaar gezag en ongeacht grenzen.

Het huidige wetsvoorstel zal vooral het verdienmodel van zeer grote bedrijven dienen, ten nadele van het midden- en kleinbedrijf en ten koste van auteurs, journalisten en cultuurmakers.

De Piratenpartij wil de burgerrechten beschermen

Iedereen moet kunnen rekenen op de beperkingen en uitzonderingen op het auteursrecht. De Piratenpartij wil dat de schade van de EU-auteursrechtenrichtlijn zo veel mogelijk beperkt wordt en de rechten van gebruikers van het internet maximaal worden beschermd.

Hieronder een handig document (PDF) met uitleg over uploadfilters:

Wat zijn uploadfilters?Download
Wat zijn uploadfilters?

Met corona-apps dreigen we grondrechten in te leveren voor een schijnoplossing

door 6 Reacties

De keuzes die we nu maken, bepalen in welke wereld we wakker worden als de corona pandemie is overgewaaid. Matthijs Pontier of corona-apps een zinvolle bijdrage kunnen leveren aan het indammen van corona, zonder onze grondrechten aan te tasten.

Het kabinet zet allerlei maatregelen in om de corona crisis te controleren, die enkele maanden geleden nog ondenkbaar leken. Uit angst voor corona accepteert de bevolking dat de overheid bevoegdheden opeist waarover we normaal gesproken uitgebreid zouden debatteren en waar we goed voor zouden waken.

Ook na 9/11 werden veel surveillance maatregelen ingevoerd, die vervolgens nooit meer werden teruggedraaid. Nu iedereen zo gefocust is op deze crisis, is het belangrijk waakzaam te zijn dat niet onder het motto ‘never waste a good crisis’ maatregelen worden doorgevoerd die machthebbers meer macht geven, of onze vrijheden inperken. Juist in periodes van crisis is het belangrijk maatregelen kritisch te bekijken. De pandemie is een storm die overwaait. De keuzes die we nu maken, bepalen in wat voor wereld we wakker worden als die storm is overgewaaid.

In een democratie is het beter om in te zetten op goede informatievoorziening dan op repressie. Het is niet te doen om overal op ‘physical distancing’ te handhaven en te controleren of iedereen wel genoeg zijn handen wast. De meeste mensen nemen uit eigen beweging verstandige keuzes, wanneer uitgelegd wordt waarom handen wassen en ‘anderhalve meter’ zo belangrijk zijn. De lege straten bevestigen dit.

Toch wordt er ook ingezet op technologische repressie, die in de regel meer kwaad dan goed doet. Het landelijk EPD wordt alsnog verkapt ingevoerd (afmelden kan hier). Cameratoezicht wordt uitgebreid, terwijl we weten dat dat in de het gunstigste geval slechts tot een tijdelijke, beperkte verbetering van het veiligheidsgevoel leidt en problemen slechts verplaatst. Kentekenscanauto’s worden nu ingezet om met A.I. te controleren of mensen wel genoeg afstand houden. Drones snauwen argeloze wandelaars toe dat ze anderhalve meter afstand moeten houden. Dit doet denken aan een slechte science fiction film. Het risico bestaat dat we hier als samenleving aan gaan wennen en er function creep optreedt: technologie die eerst voor een bepaald doeleinde wordt gebruikt, wordt later vaak voor heel andere doeleinden gebruikt. Dat kentekenscanauto’s nu ook worden ingezet voor de handhaving van anderhalvemeter is een concreet voorbeeld van function creep. Ik waarschuwde eerder ook al voor het risico dat drones in de toekomst gebruikt zouden kunnen gaan worden om het demonstratierecht in te perken of mensen zelfs te gaan taseren.

Corona-apps

Onlangs maakte het kabinet bekend dat ze willen gaan inzetten op twee apps: (1) voor ‘proximity tracing’, om te kijken of je in de buurt van een besmet persoon bent geweest en (2) om op basis van symptomen in te schatten of je corona hebt.

Bij inzet van technologie is het altijd belangrijk eerst af te vragen welk probleem dit eigenlijk oplost. Beide apps verschaffen in potentie meer inzicht in wie mogelijk besmet zijn. Wanneer we beter weten wie mogelijk besmet zijn, en deze mensen daarom extra voorzorgsmaatregelen nemen, kan dit in theorie de besmettingsgraad (R0) omlaag brengen. Wanneer dit succesvol gebeurt, kunnen huidige beperkende maatregelen iets sneller worden losgelaten. Dit zou dus goed nieuws voor onze vrijheid en de economie kunnen betekenen. Genoeg reden dus, om te onderzoeken of deze apps hierin daadwerkelijk een serieuze bijdrage kunnen leveren, zonder dat we daar andere grondrechten zoals privacy voor moeten inleveren.

Wat doen andere landen?

In verschillende landen zijn al ‘tracing’ apps ingezet. Vaak werden die ontwikkeld door bedrijven die eerder zaken deden met geheime diensten. In Israël en China is sprake van totalitaire surveillance die totaal onacceptabel zou zijn in Nederland. Zonder de juiste ‘gezondheidscode’ wordt je op veel plaatsen ook nog eens de toegang geweigerd. Ook de app in Zuid-Korea is een privacyramp. In Polen en India, moet je elk uur(!) een selfie sturen om te bewijzen dat je braaf in thuisisolatie zit. In de EU zouden we op zijn minst moeten eisen dat deelname aan de app volledig vrijwillig is, en er dus ook geen beperkingen worden opgelegd als je de app niet wilt of kunt  installeren, bijvoorbeeld omdat je geen smartphone bezit. Juist onder (kwetsbare) ouderen is dat relatief vaak het geval.

Het is nog niet te zeggen of dit een serieuze bijdrage heeft geleverd aan het controleren van corona. In Zuid-Korea en Singapore lijkt de situatie redelijk onder controle, maar door de collectivistische cultuur en ervaring met de SARS-epidemie gelden ook andere culturele en sociale normen wat betreft physical distancing en het dragen van mondmaskers. De apps lijken slechts een beperkte rol te hebben gespeeld en leiden nog steeds niet tot het loslaten van vrijheidsbeperkingen. In Oostenrijk is de inzet van een app totaal geflopt. Omdat er werd samengewerkt met Google en de transparantie gebrekkig was, wilde vrijwel niemand de app installeren.

Wat gaat Nederland gebruiken?

Opslag van locatiegegevens in een centrale database dient vermeden te worden. Hoogleraar ‘A.I. en privacy’ Rob van Hoven van Genderen stelt terecht dat het levensgevaarlijk is als de overheid via een corona-app toegang krijgt tot onze locatiegegevens. Zelfs als geclaimd wordt dat er geanonimiseerd is, zouden de gegevens door deze te koppelen aan andere gegevens herleidbaar zijn tot een persoon. Zo’n database zou een potentiële goudmijn zijn. Wie moet dat gaan beveiligen? Datalekken zijn bij de overheid schering en inslag.

Minister Hugo de Jonge laat nog veel onduidelijk. Dit lijkt door een gebrek aan deskundigheid te komen. Coronagezant Feike Sijbesma stelt dat nog wordt overwogen de apps van leveranciers uit Azië te gebruiken. Dit lijkt vooral te gaan om TraceTogether uit Singapore. Hugo de Jonge noemt daarnaast Duitsland en Groot-Brittannië. Achter de schermen werkt Europees consortium PEPP-PT aan een app.

TraceTogether werkt aan contact tracing via bluetooth. De app houdt je ontmoetingen bij, en wanneer je binnen een straal van twee meter bent geweest van een bekende geinfecteerd persoon, krijg je een waarschuwing en kun je in strikte thuisisolatie gaan. Het werkte alleen niet goed op iPhones. Marcel Roorda beschreef bij Nieuwsuur een vergelijkbaar plan. Het probleem hierbij is echter dat deze gegevens centraal worden opgeslagen. Deelnemers binnen PEPP-PT lijken ook aan te sturen op centrale opslag. Huib Modderkolk stelde al dat Duitsland en Groot-Brittannië waarschijnlijk met centrale data-opslag gaan werken.

Kan het privacyvriendelijker?

Een app wordt privacyvriendelijker, als de contactmomenten decentraal worden opgeslagen: enkel op beide telefoons. Een groep Europese wetenschappers werkt aan zo’n systeem, onder de naam DP-3T.

De Waag beschrijft duidelijk hoe dit werkt:

“Wanneer de eigenaar van telefoon A nu positief wordt bevonden (door een zorgprofessional, en alleen dán) registreert de app dit op een centrale plek door de ‘decryptiesleutel’ van de app op A te publiceren. Met deze sleutel kan iedereen die de toepassing gebruikt controleren of zij in contact is geweest met de persoon die deze sleutel heeft gepubliceerd (dit gebeurt automatisch, in de achtergrond) en passende maatregelen treffen.”

Maar met decentrale opslag en volledige vrijwilligheid zijn we er nog niet. CCC en Bits of Freedom hebben allebei een mooie lijst van 10 requirements vastgesteld, die onder andere gaan over doelmatigheid, tijdelijkheid, transparantie, open source, veiligheid en gebruiksvriendelijkheid. Ook wanneer aan al deze vereisten voldaan wordt, kan de app nog op privacybezwaren rekenen. De overheid adviseert zelf altijd om veiligheidsredenen je WiFi en bluetooth uit te zetten voor je de deur uitgaat. Als je altijd je bluetooth aan moet hebben staan vanwege een corona-app, kan dat natuurlijk niet.

Gaat het kabinet aan die voorwaarden voldoen?

Feike Sijbesma, Hugo de Jonge en premier Mark Rutte lijken weinig vertrouwen te hebben dat veel mensen de app willen installeren. Feike Sijbesma benoemt dat je niets hebt aan een app waar slechts 15% van de bevolking aan meedoet. Daarom houden ze de mogelijkheid open de app verplicht te stellen. Ook noemen ze de mogelijkheid dat, net als in China, mensen zonder de app geen toegang kunnen krijgen tot ‘bepaalde etablissementen.’ Hoe willen ze dat controleren en handhaven? Zo’n 50% van de mensen boven de 75 heeft geen smartphone. Zouden ze dan iedereen die geen smartphone heeft er een cadeau willen doen? Een verplichting is niet alleen totaal onacceptabel, maar ook praktisch onuitvoerbaar.

Vlak voor het paasweekend werd een tender voor de app geopend, die direct na het paasweekend gesloten was. Deze tender voldeed niet aan de eisen die daar normaal aan worden gesteld, ook niet bij een verkorte procedure. Een aantal essentiële inhoudelijke vereisten (onder andere open source, decentrale opslag), werden niet eens genoemd. Dit schept weinig vertrouwen.

Lost het wat op?

Bits of Freedom stelt onder andere dat een app nooit ingevoerd zou mogen worden, tenzij bewezen is dat het werkt. Iets dat tot op nu nog niet het geval is. Maar zou zoiets kunnen werken?

Die kans is niet groot. Wanneer je binnen twee meter afstand van iemand bent geweest, maar deze persoon niet tegen je gepraat heeft, is de kans dat besmet bent erg klein. Zeker als er een raam of muur tussen zat. Er zullen dus heel veel false positives zijn: mensen die ten onrechte een waarschuwing ontvangen. Aan de andere kant herkent de app het niet als je een deurklink aanraakt die een minuut eerder door een corona patiënt is aangeraakt. Ook met een app kun je niet alle besmettingen voorkomen. Voor goede contact tracing heb je toch mensen nodig; geen apps.

Daarmee wordt de vraag wat je met alle waarschuwingen doet, ook extra belangrijk. Testcapaciteit is gelimiteerd. Zelfs na de verhoging van de capaciteit naar 40.000 per dag, zou je er alsnog bijna een maand over doen om al het zorgpersoneel te testen. Dan heb je het dus nog niet eens over mensen die door ‘proximity tracing’ als mogelijk besmet persoon bestempeld worden.

Hoeveel mensen zullen in strikte thuisisolatie gaan, of de app überhaupt willen gebruiken, als de kans dat ze daadwerkelijk besmet zijn zo klein is, en ze zich bij een waarschuwing niet eens kunnen laten testen? Ook de ‘OLVG app’, waarbij je je symptomen invoert om te kijken of je mogelijk corona hebt, biedt hiervoor maar beperkt uitkomst. In IJsland, waar veel personen getest zijn, bleek dat de helft van de positief geteste personen helemaal geen symptomen had. Deze personen zullen dus ook sowieso niet door de app herkend worden. Meer dan 60 wetenschappers wijzen er terecht op dat een app met zo’n beperkte betrouwbaarheid juist tot extra besmettingen kan leiden.

Om corona te controleren is het belangrijk massaal te testen om te controleren wie besmet zijn, deze personen tijdelijk te isoleren, en kwetsbare personen goed te beschermen. Door de gebrekkige betrouwbaarheid van de aangekondigde apps zullen velen onnodig angstig maken, terwijl ze anderen een vals gevoel van veiligheid geven. Laten we geen grondrechten opofferen voor deze schijnoplossing!

Corona App

Wet Digitale Overheid, goed ID?

door

Op 11 februari stemt de Tweede Kamer over de invoering van de Wet Digitale Overheid. Formeel heeft de Wet Digitale Overheid als doel het regelen van het veilig en betrouwbaar kunnen inloggen voor Nederlandse burgers en bedrijven bij de (semi-)overheid. Met veilig en betrouwbaar inloggen wordt bedoeld dat burgers elektronische identificatiemiddelen (eID) krijgen met een hogere mate van betrouwbaarheid dan het huidige DigiD. In praktijk betekent dit dat de identiteitskaart of het rijbewijs “enkele euro’s” duurder zal worden door het toevoegen van een extra chip om digitaal met de overheid te kunnen communiceren.

Maar wat vinden wij er eigenlijk van? Willen we überhaupt wel meer moeten betalen voor een duurdere chip op onze identiteitskaart of rijbewijs? En wat als we ons paspoort gewoon willen behouden? En is het allemaal wel veilig en privacyvriendelijk? Volgens ons zitten er de nodige haken en ogen aan. De Piratenpartij sloot zich aan bij #goedID, een initiatief van Waag met ondersteuning van onder andere de gemeentes Haarlem en Nijmegen, de Stichting Openbare Bibliotheek Amsterdam en Petities.nl. En duik ik eens dieper in op een aantal stellingen van #goedID.

“Een goed digitaal ID dient, naast het onmiddellijk belang van de gebruiker, louter het publiek belang. Digitale identiteit is geen handelswaar.”

Het is natuurlijk niet de bedoeling dat onze digitale identiteit en de daaraan gekoppelde gegevens items zijn voor op de advertentieveilingen. Dus niet dat als je bijvoorbeeld een auto op naam zet je een aanbieding krijgt van je verzekeraar voor een autoverzekering. Schoenmaker blijf bij je digitale leest.

“Een goed digitaal ID functioneert transparant op voor iedereen te controleren wijze, en door gebruik van open source software.”

De Piratenpartij is een groot voorstander van het gebruik van open source software. Niet alleen voor de burger, maar ook voor bedrijven en zeker voor overheidsinstellingen. Om een digitaal ID transparant en controleerbaar te maken, en te houden, is een open code belangrijk. Per slot van rekening wordt de code geschreven met belastinggeld, ons geld dus, en willen we dat dus ook kunnen controleren. 

“Een goed digitaal ID vermijdt centrale verwerking of opslag van persoonsgegevens en gebruiksdata; niemand kan meekijken.”

Waarborging van privacy voor de gebruikers van het systeem is de basis van een goed dossierbeheer. Inzage alleen voor rechthebbenden, uitwisselingen alleen met goedkeuring van de gebruiker en te allen tijde zelf het dossier kunnen inzien of opvragen.

“Een goed digitaal ID vormt één van de belangrijkste fundamenten onder een betrouwbare en veilige gedigitaliseerde samenleving, dient breed inzetbaar te zijn en vertrouwen te versterken.” – #goedID

Datalekken, e-security en privacy is een veel voorkomend onderwerp in het nieuws de laatste tijd. Datalekken bij de overheid blijken in de praktijk onvermijdelijk. Ziekenhuizen sluiten afdelingen. Scholen kunnen geen examens afnemen, een universiteit sluit de deuren. Thuiswerken via Citrix wordt onmogelijk gemaakt. Regelmatig liggen persoonsgegevens op straat. Politieke partijen komen met allerlei omslachtige maatregelen, ministers en staatssecretarissen denken de wijsheid in pacht te hebben maar gaan voorbij aan waar het voor de Piratenpartij met name om draait: Veiligheid, privacy en transparantie in het belang van de burger. In de aanloop naar de Tweede Kamer verkiezingen van 2021 verwacht ik nog meer proefballonnen, gekke zijsprongen en wilde plannen.

“Op een gegeven moment zullen onze kinderen, of de kinderen van onze kinderen, terugkijken en zeggen: hoe konden jullie zo naïef zijn dat jullie al die data en privacy vrij hebben weggegeven?”, zo waarschuwt hoogleraar Robbert Dijkgraaf. Laten we daar eens bij stilstaan. Ook als we het zelf niet zo belangrijk vinden, dat privacygebeuren, er komen generaties na ons die recht hebben op een veilig en gebalanceerd privacylandschap. Wat we nu nodig hebben is kennis van zaken en de durf onderwerpen bespreekbaar te maken op bestuurlijk niveau. Privacy is immers een mensenrecht, voor ons en voor de generaties na ons.

Dick Swiers

SyRI naar de prullenbak verwezen

door

Vandaag is door de rechter uitgesproken dat de rechten van de mens belangrijker zijn dan de controledrang van de Nederlandse regering. En daar is de Piratenpartij erg blij mee.

Er zijn zo’n zestig mensen afgekomen op de uitspraak van de rechter over het Systeem Risico Indicatie (SyRI) en het is wel duidelijk dat iedereen in de zaal – op de advocaten van de regering na – tegen SyRI is. Dit keer geen lange redevoeringen van de partijen, zoals eerder tijdens de rechtszaak, maar puur de uitspraak van de rechter. Als die begint met het feitelijk voorlezen wat SyRI is en bijbehorende wetten noemt, gaat er zichtbaar een siddering door de zaal. Dat begint slecht! En dat gevoel wordt er niet beter op als de rechter de burgers Maxim Februari en Tommy Wieringa en de Landelijke Cliëntenraad niet ontvankelijk verklaart.

“Zonder vertrouwen geen draagvlak”

Uitspraak rechtbank in de zaak tegen SyRI

“Deze zaak draait om privacybescherming”, zegt de rechter en daar zijn wij het natuurlijk helemaal mee eens. Terwijl de rechter doorgaat over waar ze allemaal over nagedacht hebben, valt het me op dat de vele laptops in de zaal allemaal voorzien zijn van een webcam-cover. De mensen in de zaal zijn duidelijk fan van privacy. “Fraude tast de solidariteit aan die aan het sociale zekerheidsstelsel ten grondslag ligt. De bestrijding van fraude is ook de centrale doelstelling van SyRI”. Met die uitspraak van de rechter wordt het paar graden kouder in de zaal. Gelukkig is dat het laatste positieve dat de rechter nog zegt over SyRI. De rechter is verder behoorlijk kritisch over SyRI. “Niet controleerbaar, niet inzichtelijk en niet transparant”. In de rest van de mondelinge toelichtingen van de rechter komen die zinsneden over controleerbaarheid en transparantie nog vele keren naar voren.

Vervolgens brengt de rechter artikel 8 lid 2 van het Europees verdrag voor de rechten van de mens ter sprake. En dan blijkt er helemaal niets meer over te blijven van de wettelijke grondslag van SyRI. Er volgen een flink aantal grote krachtige woorden. Fundamentele beginselen van gegevensbescherming die in het Unierecht zijn bepaald, te weten het transparantiebeginsel, het doelbindingsbeginsel en het beginsel van data-minimalisatie. Volgens de rechtbank voldoet SyRI aan geen enkele van deze beginselen.  

“Niet transparant, niet inzichtelijk en niet controleerbaar.”

Uiteindelijk volgt dan uitspraak “De rechtbank komt tot oordeel dat de SyRI wetgeving in haar huidige vorm de toets van artikel 8 lid 2 EVRM niet doorstaat. De wetgeving wat betreft de inzet van SyRI is onvoldoende inzichtelijk en controleerbaar”. De rechtbank besluit dan ook dat de betreffende artikelen uit de wet SUWI onverbindend zijn en haalt daarmee de wettelijke grondslag van SyRI onderuit. Ik moest me beheersen om niet op te staan en voluit te applaudisseren. Mijn vertrouwen in de rechtspraak is vandaag weer een beetje hersteld. De hele uitspraak staat hier: http://deeplink.rechtspraak.nl/uitspraak?id=ECLI:NL:RBDHA:2020:865   

Meer info:

Zorgen om de privacy in slimme steden

door

Onlangs werd Matthijs Pontier geïnterviewd door EenVandaag over ‘slimme steden’. Technologie biedt zeker kansen voor mooie toepassingen, maar door het verdienmodel van bedrijven en de controledrang van overheden wordt het vaak verkeerd ingericht en gebruikt om ons te controleren en manipuleren. Laten we samen in een co-creatie onze ‘slimme stad’ ontwerpen, zodat we de voordelen en risico’s eerlijk delen. De gebruiker is uiteindelijk de beste ontwerper.

Matthijs Pontier (Piratenpartij) in EenVandaag
Matthijs Pontier (Piratenpartij) in EenVandaag over smart cities op 14 november 2019

Democratische controle is nodig

Tijdens de voorbereiding van het interview werden twee voorbeelden genoemd: het ‘Stratumseind Living Lab’ in Eindhoven, en de ‘Schwung’ app, waarmee je het stoplicht laat weten dat je eraan komt. Op beide projecten is veel aan te merken. Bij het Living Lab werd van alles gemeten. Camera’s en sensoren, maar ook social media monitoring, herkomst bezoekers en wifi-tracking werden gebruikt. De politie mocht hier gewoon mee gaan spelen, zonder beleid. Bezoekers werden zo proefdieren voor een politie die naar hartenlust op hen kon experimenteren. Op geen enkele manier werd de privacy geborgd of voorkomen dat gediscrimineerd zou gaan worden. Democratische controle ontbrak.

Ga uit van privacy by design

De ‘Schwung’ app viel vooral op omdat het zo overduidelijk is dat er een privacyvriendelijker en inclusiever alternatief bestaat, waarbij je geen app hoeft te installeren; laat staan daar gegevens aan af te staan. Bij ‘Schwung’ moet je een app installeren zodat het stoplicht weet dat je eraan komt en daarom al van tevoren op groen kan gaan. Deze methode sluit mensen uit die geen app willen installeren, omdat ze bijvoorbeeld niet willen dat hun locatiegegevens, bedoeld of onbedoeld, uiteindelijk bij een fastfoodrestaurant of zorgverzekeraar terechtkomen. Zeven van deze ‘iVRI-stoplichten’ (“intelligente verkeersregelinstallaties”, red.) zouden een miljoen moeten gaan kosten. Voor dat geld kun je ook een aantal verkeerssensoren aanleggen, of thermische camera’s ophangen. Beide meten wel of en hoeveel personen ergens zijn, maar meten niet wie, wanneer, op welke locatie is. Een alternatief met privacy by design is prima beschikbaar en eigenlijk nog een stuk simpeler ook. Schwung is dus een schoolvoorbeeld van hoe het niet moet!

Risico op raciaal profileren

In steden worden natuurlijk al langer veel gegevens over ons vastgelegd. Van sommigen wordt bijgehouden hoeveel huisvuil ze produceren via een ‘huisvuilpas’. Ons reisgedrag wordt vastgelegd via de OV-chipkaart en camera’s met automatische nummerplaatherkenning (ANPR). Recent zijn daar ook de eerste camera’s met gezichtsherkenning aan toegevoegd. Deze worden onder andere al in het OV gebruikt om bepaalde mensen te weren. Ook sommige bodycams worden inmiddels uitgerust met gezichtsherkenning. In een strafrechtdatabase van ‘zware misdrijven’ staan inmiddels gezichten van 1,3 miljoen ‘verdachten van zware misdrijven.’ Aangezien er (gelukkig) bij lange na niet zoveel zware misdrijven worden gepleegd, blijkt duidelijk dat hier veel onschuldige mensen in staan, waaronder veel asielzoekers.

Anonieme data is niet zo anoniem

Veel fabrikanten beweren dat ze gegevens anonimiseren, maar de wetenschap bevestigt dat dit eigenlijk niet bestaat. Wanneer verschillende gegevens van een onbekend individu worden gekoppeld aan een andere gegevens, worden die vaak wel degelijk herleidbaar tot de persoon. En gegevens komen nogal eens op straat te liggen, dus uiteindelijk is het heel moeilijk te garanderen dat je gegevens niet voor hele andere doeleinden gebruikt worden, zelfs al geloof je volledig in de goede intenties van de fabrikant.

Sluipenderwijs wordt de democratie ondermijnd

Daarnaast blijkt er regelmatig sprake van ‘function creep’. Gegevens die eerst voor een bepaald doeleinde gebruikt worden, worden later vaak voor heel andere doeleinden gebruikt. Een recent voorbeeld hiervan zijn de milieucamera’s in Amsterdam. Eerst werden deze enkel gebruikt om vuile dieselauto’s uit milieuzones te weren, maar inmiddels is gebleken dat de politie al jaren meekijkt om verdachten op te sporen, zonder dat dit was bekendgemaakt.

Dat onze gegevens, bedoeld of onbedoeld, bij bedrijven en overheden terechtkomen die eigenlijk niets te maken hebben met de oorspronkelijke toepassing, is een groot probleem.
Zowel overheden als bedrijven gebruiken dit soort gegevens namelijk om ons gedrag te manipuleren. Bedrijven manipuleren ons koopgedrag. Zij maken misbruik van onze zwakheden om ons dingen aan te smeren. Met je locatiegegevens kan een fastfoodketen bijvoorbeeld proberen je een hamburger aan te smeren, net als je van de sportschool komt en daar erg trek in hebt. Terwijl je waarschijnlijk juist geen vette hamburger wilt eten als je net naar de sportschool bent geweest, als je daar van tevoren goed over zou nadenken. Het is zelfs mogelijk dat, op basis van je social media-activiteit, herkend wordt wanneer je in een emotioneel zwak moment bent, omdat je bijvoorbeeld net een vervelend bericht hebt gelezen, en dat je juist dan verleid wordt tot het kopen van iets wat je eigenlijk niet wilt. Dit probleem moet niet onderschat worden. Een kwart van de mensen is koopverslaafd. Met name door online impulsaankopen. Daarnaast is er veel aandacht geweest voor het manipuleren van ons stemgedrag door politieke partijen, bedrijven en opportunisten, door misbruik te maken van grotendeels onbewuste processen. Op deze manier wordt dus ook de democratie ondermijnd.

Geen handel in persoonlijke gegevens

Overheden en (semi-)overheidsinstellingen gebruiken dit soort gegevens vooral om ons te controleren en ‘ons gedrag in goede banen te leiden’. Dit is misschien vaak met de beste bedoelingen, maar hier spelen veel ethische kwesties. Wie bepaalt precies wat goed gedrag is, en waarom?
Wanneer ben je mensen aan het helpen met het bereiken van het doel wat ze zelf willen, en wanneer ben je als overheidsinstantie mensen aan het manipuleren tot doelen die je als overheid misschien voor ogen hebt, maar die helemaal geen doelen zijn van het individu zelf? De apps van verzekeraars die je korting geven als je bijvoorbeeld veilig rijdt of gezond eet en genoeg sport schieten momenteel als paddenstoelen uit de grond. Hiervoor moet je allerlei gegevens delen, en dit betekent dus dat persoonlijke gegevens als handelswaar worden gezien. Terwijl het mensenrecht privacy niet verhandelbaar zou moeten zijn. Net als dat er bijvoorbeeld hele goede redenen zijn dat mensen hun nier niet voor geld mogen verkopen, vanwege het recht op lichamelijke integriteit. Daarnaast kun je je afvragen of mensen met bijvoorbeeld een impulsieve persoonlijkheid niet benadeeld worden door zulke apps, en of het sociale principe achter verzekeren niet verdwijnt, als iedereen uiteindelijk voor zijn eigen risico opdraait.

Maak profiling-algoritmes transparanter

Ook worden gegevens steeds vaker aan elkaar gekoppeld om allerlei risicoprofielen op mensen te plakken. Een recent voorbeeld hiervan is SyRI, waar allerlei mensen als fraudeur worden bestempeld. Vaak ten onrechte, en op een volledig ondoorzichtige manier, op basis van een enorme vergaarbak aan persoonlijke gegevens. Groepen die al zwakker stonden in de samenleving werden veel vaker gedupeerd. Volledig terecht dat hier onlangs een rechtszaak tegen werd gevoerd. Wij zijn erg benieuwd naar de uitspraak, begin 2020.

Bewijslast wordt steeds vaker omgekeerd. Een systeem beschuldigt mensen en vervolgens wordt de bewijslast bij hen gelegd om te bewijzen dat dat niet zo is. De recente toeslagenaffaire laat pijnlijk zijn hoe levens kapotgemaakt kunnen worden door dergelijke valse beschuldigingen. Mensen moesten tienduizenden euro’s onterecht terugbetalen. Soms zelfs een ton. Mensen werden meer dan tien jaar lang in ellende gestort. Sommigen verloren hun huis, of hun auto. Huwelijken liepen stuk. Al die tijd werd hen het gevoel aangepraat dat zij iets fout zouden hebben gedaan. En als zij na jarenlange strijd eindelijk inzage krijgen in hun dossier, krijgen zij dit grotendeels zwartgelakt terug. En ook bij deze affaire bleken mensen die al zwakker stonden in de samenleving, en ook mensen die een niet-Westerse afkomst hadden, relatief veel vaker te worden gedupeerd. Ook bedrijven gebruiken steeds vaker dit soort profiling-algoritmes om beslissingen over mensen te maken, bijvoorbeeld om te bepalen of je een bepaalde lening of verzekering mag hebben. Zowel overheden als bedrijven zullen een totaal andere houding moeten aannemen en transparanter moeten opereren om het vertrouwen bij burgers te herstellen.

Voer verbod in op gezichtsherkenning

Ten slotte kunnen veel andere rechten in het geding komen als gegevens door overheden voor andere doeleinden worden gebruikt. Opsporingsdiensten zullen bijvoorbeeld bijzonder geïnteresseerd zijn om locatiegegevens te gebruiken om een demonstratiedatabase aan te leggen, waarmee ze vervolgens kunnen bepalen of ze mensen extra in de gaten moeten houden, bijvoorbeeld omdat ze wel eens een actie zouden kunnen organiseren om Shell plat te leggen. Wie durft nog te demonstreren als het algemeen bekend is dat je dan het risico loopt in zo’n database terecht te komen? Zeker als hiervoor ook camera’s met automatische gezichtsherkenning worden gebruikt, en als eis voor een demonstratie wordt meegegeven dat je herkenbaar meeloopt, ‘vanwege veiligheidsoverwegingen’? Dit zou een grote inperking van het demonstratierecht betekenen. Op deze manier kom je dan al snel in een totale controlesamenleving terecht, zoals we nu in China al gedeeltelijk zien gebeuren. Het zou dan ook goed zijn nu zo snel mogelijk een verbod op gezichtsherkenning voor handhaving in te voeren, zoals recent al in San Francisco is gebeurd.

Ontwerp volgens open source-principes

Vaak zijn er goede alternatieven beschikbaar, waarbij niet meer persoonlijke gegevens worden verzameld dan nodig. Zo kun je bijvoorbeeld denken aan nummervakparkeren in plaats van kentekenparkeren. Hierbij betaal je anoniem voor een nummervak, in plaats van dat vastgelegd moet worden welke auto, waar, wanneer parkeert. Bovendien maakt dit het parkeersysteem socialer, omdat je ook voor een ander kunt betalen. Bijvoorbeeld voor gasten die bij je op bezoek komen. Om privacy by design goed toe te passen is het noodzakelijk dat open source-principes worden toegepast, zodat iedereen kan controleren dat het systeem inderdaad zo werkt als wordt beweerd.

Bewoners de baas in de slimme stad

De ‘slimme stad’ is uiteindelijk een technologisch systeem dat bestaat rondom mensen. Om te zorgen dat deze technologie de belangen van deze mensen dient, is het belangrijk dat bewoners aan tafel zitten bij het ontwerp van de slimme stad. Ontwerp de stad samen met en in co-creatie met alle belanghebbenden. De gebruiker is uiteindelijk de beste ontwerper. Bovendien maakt dit mensen direct meer bewust van de technologie om hen heen en hoe gegevens gebruikt zouden kunnen worden om hen te beïnvloeden. Dit ‘data-bewustzijn’ is belangrijk om samen betere beslissingen te maken over hoe we met de gegevens om willen gaan die we uiteindelijk samen produceren.