economie

Werkgeversmacht — een monopsonie — door een teveel aan arbeidsmarkt-concentratie, niet een gebrek aan opleiding, is wat werknemers weerhoudt van baan te veranderen, of van het starten van een nieuw bedrijf.

Steeds meer bedrijven hebben monopolistische macht over de lonen van werknemers. Dat fnuikt de economie. Een monopsonist verlaagt de lonen tot onder de economische waarde die de werknemers toevoegen voor de werkgever, om zijn winst te verhogen. Omdat niet alle werknemers bereid zijn om te werken voor deze naar beneden gedrukte lonen, leidt een monopsonie ertoe dat sommige werknemers ermee stoppen.

Monopsonie-macht van de werkgevers verkleint de kans op andere banen voor werknemers en dus ook de arbeidsmobiliteit, en het werkt ook de flexibilisering van de beroepsbevolking in de hand, de zogenaamde ‘gig’-economie of klus-economie, zoals Uber of Deliveroo.

Paradoxaal genoeg zorgt het ook voor onvervulbare vacatures. Het monopsonie-bedrijf wenst meer werknemers in dienst te nemen tegen het monopsonie-loon, en zal daarom openstaande vacatures melden.

De reële lonen van werknemers stagneren door monopsonie-macht van werkgevers

De vraag waarom de reële lonen van werknemers al tientallen jaren lang stagneren, terwijl de economie uitbundig groeit en de winsten van bedrijven stijgen, is een van de grote economische vraagstukken van dit moment.

Het is verleidelijk om te denken dat de stagnatie van de lonen het gevolg is van langetermijn-trends zoals robotisering en globalisering, waar de overheid niet bij machte is om er iets aan te doen. Een andere verklaring is een sterke toename van monopolie-macht.

Nu komt er een nieuwe oorzaak in beeld: het monopolieprobleem wordt verergerd doordat bedrijven vaak ook monopsonie-macht uitoefenen. Terwijl een monopolie bedrijven de controle geeft om prijzen voor de consument vast te stellen, stelt een monopsonie [uit Oudgrieks μόνος (mónos) “alleen, enkel” + ὀψωνία (opsōnía) “aankoop”, red.] bedrijven in staat om de lonen voor werknemers vast te stellen.

We hebben een monopolieprobleem en het is enorm

Er is een toename van de marktmacht en concentratie tot enkele ondernemingen in de ene na de andere industrie, wat heeft geleid tot een stijging van de prijzen ten opzichte van de kosten (de marge). Dit verlaagt de levensstandaard net zo veel als bij het verlagen van de lonen van werknemers. De exploitatie van ondernemings-marktmacht is slechts de helft van het verhaal.

Hun concurrentievoordeel is niet alleen gebaseerd op hun grotere efficiëntie. Integendeel, het berust veeleer op hun vermogen om deze marktmacht te exploiteren en deels op hun vermogen globalisering te gebruiken om belasting te ontduiken en te ontwijken.

Grote multinationals hebben een oneerlijk concurrentievoordeel ten opzichte van kleinere bedrijven vanwege hun grotere vermogen om belastingen te vermijden. Dit moet worden gestopt. En investeringsovereenkomsten, die buitenlandse bedrijven meer beschermde eigendomsrechten geven dan binnenlandse bedrijven, en zo de verplaatsing van banen naar het buitenland aanmoedigen, moeten worden herzien.

Belastingverlaging voor bedrijven leidt niet tot banengroei, integendeel

Het is iets fundamenteels: dat belastingverlaging niet leidt tot investeringen van de private sector en groei van banen — zeker niet in de huidige economie waarin bedrijven al volop in het private kapitaal zitten, dan dat een belastingverlaging vermoedelijk zou opleveren. In plaats daarvan heeft belastingverlaging vandaag de dag geleid tot financieel hamsteren aan de top. We moeten zeker internationaal belastingontwijking tegengaan.

Belastingverlagingen zouden zelfs bedrijven een perverse prikkel kunnen geven om de lonen te verlagen. Het snijden in de tarieven van de vennootschapsbelasting zou wel eens een averechts effect kunnen hebben, gezien het feit dat veel werkgevers een aanzienlijke monopsonie-macht hebben. Het nog meer uitknijpen van werknemers verhoogt de winst voor belastingen. Verminder het marginale belastingtarief, dat wat je betaalt over één extra verdiende euro, en het maximaal uitbuiten van werknemers wordt een aantrekkelijker strategie.

Maar de manier om deze particuliere investering aan te moedigen, is om de tarieven te behouden of zelfs te verhogen en om de belastinginning te handhaven. Belastingen vormen de kern van elk serieus beleid voor economische groei. Leg daarbij de nadruk op de rijken om hun rechtvaardige deel te betalen om de benodigde collectieve voorzieningen te betalen.

Nieuwe instrumenten ter bevordering van de concurrentie: patenthervorming

De omslag van de crisis in de jaren dertig van de vorige eeuw kwam in 1938 toen de Amerikaanse president Roosevelt aankondigde dat de Verenigde Staten een monopolieprobleem hadden. Sommige politici realiseren zich dat we opnieuw met dat probleem worden geconfronteerd.

Overmatige consolidatie is nu een bepalend kenmerk van onze economie in verschillende sectoren, van gezondheidszorg en telecom tot brillen en ICT-markt. Dit gebrek aan concurrentie levert een verscheidenheid aan materiële schade op. Er zijn aanwijzingen dat het de lonen en salarissen drukt, de consumentenprijzen verhoogt, investeringen belemmert, innovatie vertraagt en supply chains en complexe systemen zeer kwetsbaar maakt. Er is een goede reden om te denken dat de geconcentreerde macht de economie terughoudt, wat ons helpt verklaren waarom het herstel na de crisis traag is gebleven, ook al stijgen de bedrijfswinsten.

Naast het richten op concurrentiebeperkende regelingen en het roofzuchtige gedrag, werden dominante bedrijven gedwongen om hun patenten-portfolio te openen, om kleinere bedrijven te machtigen deze octrooien toe te passen en innovatie aan te moedigen. Dit versterkte mededingingsbeleid leidde ertoe dat de industriële productie steeg en de werkloosheid daalde, wat het herstel in de Verenigde Staten uit de grote depressie ten goede kwam.

Veel bedrijven gebruiken patenten om belangrijkste technologieën te monopoliseren, veelal door concurrenten en hun patenten over te nemen. Octrooien worden vaak ook routinematig misbruikt, om rivalen te verzwakken en de ontwikkeling te belemmeren door markten af te schermen.

Auteurswet vernietigt markten; het is tijd voor echte hervorming

Wetenschappelijk onderzoek: regels voor intellectueel eigendom brengen vaak maatschappelijke kosten met zich mee die veel groter zijn dan de beoogde voordelen. Zelfs copyright-maximalisten beginnen te erkennen dat de auteursrechten-termijn te lang is, omdat auteurs baat hebben bij toegang tot oudere werken.

Het huidige auteursrechtenstelsel verstoort niet alleen sommige markten, maar vernietigt eerder hele markten. In het rapport “Three Myths about Copyright Law and Where to Start to Fix it“, dat overigens schielijk weer werd ingetrokken, pleit het Amerikaanse Republican Study Committee voor het verruimen van de gebruikersrechten en het drastisch terugbrengen van de duur van de auteursrechttermijn, om de nadelige effecten te beperken van dit door de overheid ingestelde, door de overheid gesubsidieerde content-monopolie.

Dat het huidige auteursrechtstelsel zou leiden tot de meeste innovatie en productiviteit, is helemaal niet logisch: het huidige wettelijke regime van auteursrechtenwetgeving wordt door velen gezien als een vorm van verzorgingsstaat voor bedrijven die innovatie schaadt en de consument pijn doet. Het is een systeem dat winnaars en verliezers kiest, en de verliezers zijn nieuwe industrieën die nieuwe welvaart en toegevoegde waarde kunnen genereren. We hebben eerlijk gezegd misschien geen idee hoeveel het innovatie daadwerkelijk schaadt, omdat we niet weten wat niet kan worden geproduceerd als gevolg van ons huidige systeem.

Herstellen van concurrerende markten

Omdat het monopsonie-bedrijf een grote werkgever is, kan het de lonen vaststellen. Deze zogeheten monopsonie-macht zorgt voor een afnemende ‘bedrijfsdynamiek’, arbeidsmobiliteit, en ondernemerschap. Een schoolvoorbeeld van een monopsonistische werkgever is de overheid. De overheid zou het initiatief moeten nemen met bijvoorbeeld een salarisverhoging voor basisschoolleerkrachten. Ook om het lerarentekort in het primair onderwijs aan te kunnen pakken.

De omslag in de huidige crisis kan er komen door het herstellen van concurrerende markten. Dit zal de groei en productiviteit stimuleren. Concentratie van private macht bedreigt niet alleen economische gelijkheid, maar ook democratische legitimiteit. Gezien de machtsverhouding tussen kleine en grote bedrijven zou de mededingingsautoriteit ook monopsonie-macht moeten onderzoeken.

Herstel de balans in het belastingstelsel. Voor het scheppen van banen en economische groei moeten de belastingen op kapitaalwinsten en dividenden niet omlaag, maar verhoogd worden. De belastingen moeten niet langer de leidinggevenden van grote bedrijven stimuleren het leeuwendeel van de winst mee naar huis te nemen, maar in plaats daarvan hen aanmoedigen om te investeren in onderzoek, ontwikkeling en bedrijfsvoering, en innovatie en uitbreiding die zal leiden tot banen.

In de kenniseconomie is vrije toegang tot informatie essentieel. Herstel evenwicht in de intellectuele eigendomsrechten om innovatie en ondernemerschap te stimuleren. De belangrijkste twee zijn patenten-en auteursrechten-hervorming.

Update 13-04-2018: Grafieken groter gemaakt met uitgebreider onderschrift.