Donderdagavond werd Matthijs Pontier voor het programma OBA Live geïnterviewd over boeken die hem bewegen. Hij koos ervoor om de dystopische boeken ‘1984‘ van George Orwell en ‘Brave New World‘ van Aldous Huxley te bespreken. Je kunt het interview hier terugluisteren en terugzien.
1984: De totalitaire surveillance state
In de een totalitaire staat van ‘1984’ volgt ‘Big Brother’ alle stappen die burgers zetten, via cameratoezicht dat reikt tot in de huiskamer. Constante oorlog is een doel op zich geworden, dat wordt gebruikt om dergelijke vrijheidsinperkingen te rechtvaardigen. De bevolking wordt gemanipuleerd door vergaande censuur. Via double-speak (of newspeak) krijgen woorden een andere betekenis, die Big Brother beter uitkomt: War = Peace en Freedom = Slavery.
Er zijn duidelijke parallellen met de huidige situatie. Niet voor niets delen we flyers uit met de leus ‘1984 was not supposed to be an instruction manual’. Waar ‘1984’ waarschuwde voor een totalitaire staat die leek op de communistische Sovjet-unie, lijken we nu in een tijd van ongebreideld kapitalisme dezelfde mensenrechtenschendingen te ondergaan. Met name het Amerikaanse buitenlandbeleid wordt zo ingericht dat er constant een staat van oorlog is, waar de rest van de wereld ook in mee wordt gesleept. Onze vrijheden worden in grote mate ingeperkt ‘om onze vrijheid te beschermen.’ Als publieke diensten in de uitverkoop wordt gegooid, wordt dit een ‘publiek-private samenwerking‘ genoemd. En als onze democratie in de uitverkoop gaat, noemen we dit een Transatlantic Trade & Investment Partnership (TTIP). Als je een document opvraagt via de Wet Openbaar Bestuur (WOB), krijg je dit zwartgelakt terug. Tenzij ze per ongeluk onderstrepen in plaats van doorstrepen, natuurlijk.
Qua privacy-schendingen gaan we op een aantal punten zelfs nog verder dan in ‘1984’. We hebben niet alleen cameratoezicht dat in sommige gevallen tot in de huiskamer reikt, maar door internet, de mobiele revolutie en the Internet of Things (IoT) wordt nu bijna al onze communicatie gemonitord en door robots geanalyseerd op ‘afwijkend gedrag‘. Het internet, wat ooit een middel leek om informatie voor iedereen gelijk toegankelijk te maken en voor meer democratie zou gaan zorgen, is inmiddels verworden tot surveillance tool voor overheden en grote bedrijven. Via het Internet of Things willen overheden ons ook fysiek onder de duim te houden. Zo wil de politie bijvoorbeeld onze auto’s op afstand kunnen besturen.
Brave New World: Amusing ourselves to death
Alhoewel veel elementen uit ‘1984’ werkelijkheid zijn geworden, ligt de dystopie ‘Brave New World’ misschien nog wel dichter bij de huidige situatie. Waar in ‘1984’ mensen onderdrukt worden door dingen die we haten (censuur, privacy-schendingen, angst), worden in ‘Brave New World’ mensen gemanipuleerd door dingen die we juist leuk vinden: entertainment, games en de drug ‘Soma’ die je constant een gelukzalig gevoel geeft. Consumentisme wordt gestimuleerd.
In ‘1984’ is seks voor je plezier verboden, maar in ‘A Brave New World’ is dit juist de enige reden voor seks, en worden embryo’s in een fabriek gestandaardiseerd uitgebroed. Door een beperkt aantal types mensen te broeden, wordt ‘afwijkend gedrag’ uitgebannen. Mensen worden niet gemanipuleerd door grootschalige censuur, maar door zoveel irrelevant non-nieuws de wereld rond te sturen, dat mensen niet meer doorhebben wat zich echt in de wereld afspeelt. Mensen worden niet beperkt in keuzes, maar worden juist apathisch gemaakt door een overload aan keuzes.
Dit lijkt eigenlijk veel sterker op de situatie waar we nu in zitten in de Westerse wereld. Als we nu willen, kunnen we best uitzoeken wat er aan de hand is in de wereld. Maar voor de meeste mensen is entertainment veel interessanter om op te klikken. Entertainment-website TMZ.com krijgt bijvoorbeeld meer hits dan nieuwssite Time.com. Als mensen maar ‘gelukkig’ genoeg gehouden worden, hebben ze veel minder reden om in opstand te komen, dan als ze overduidelijk onderdrukt worden..
A Brave New World illustreert ook hoe in een rationele technocratie een situatie goedgepraat kan worden, waarin een paar machtige bedrijven en overheden alles voor het zeggen hebben. Want wat maakt dat uit, als mensen te ’tevreden’ zijn om ertegen in opstand te komen? Toch lijkt een wereld waarin een kleine elite de wereld zo inricht waarin er maar een paar soorten mensen zijn en iedereen zich gedraagt zoals een elite dat wil geen wenselijke situatie.
Dystopieën ombuigen naar een utopie
Dat deze twee dystopische boeken zo duidelijk van toepassing zijn op de huidige samenleving, betekent nog niet dat dat we nu in een dystopie leven. Sommige bedrijven en overheden zijn misschien wel erg machtig geworden, maar deze macht is nog niet zo groot dat we als ‘gewone mensen’ volledig machteloos zijn geworden. Edward Snowden liet zien dat één dapper persoon genoeg kan zijn om machtsmisbruik bloot te leggen. Nadat we eerder in 2012 ACTA hebben gestopt, komen nu opvolgers TTIP en CETA ook steeds meer onder druk te liggen. We voerden in 2014 actie voor anoniem parkeren en sinds kort is dit weer mogelijk. De ondemocratisch tot stand gekomen minderheidsregering van Portugal, viel al na tien dagen.
IJsland is misschien nog wel het beste voorbeeld. Na de crisis werden de frauderende bankiers aangepakt en de bevolking zoveel mogelijk schadeloos gesteld. Het plan bestaat om de bevolking dividend uit te keren als een bank wordt verkocht (in tegenstelling tot in Nederland). Meer dan de helft van de inwoners van van de hoofdstad participeerde op het platform Better Reykjavik, waar we nu mee samenwerken voor e-democracy in Amsterdam West. De bevolking schreef een grondwet en de Piratenpartij, die er een speerpunt van maakt om deze grondwet ook daadwerkelijk in te gaan voeren, is in de peilingen niet meer te stoppen en al ruim een jaar dik de grootste partij.
Waar 1984 en Brave New World waarschuwen voor een situatie waar een totalitaire staat alle macht naar zich toe heeft getrokken, maken we nu juist stappen naar een bottom-up samenleving, waarin macht beter gespreid wordt. Misschien dat deze dystopische boeken ons wel geholpen hebben om deze draai sneller te maken en juist naar een utopische toekomst toe te werken.
