De toekomst is nu

Mijn vader was een groot fan van science fiction, vooral de jaren zestig, zeventig science fiction. Mijn jeugd kent grote boekenkasten gevuld met Isaac Asimov, Robert Heinlein, Ursula le Guin, Arthur C. Clarke, Philip K. Dick en ga zo maar verder. Vaak geven deze verhalen een blik op de toekomst, een voorspelling en een waarschuwing. Amazon wil onafhankelijk opererenende robots, ‘drones’, gebruiken om pakketjes te sturen, pedofielen worden opgespoord met een virtuele creatie van een kind, we hebben smartphones en tablets, een aanraakgevoelig beeldscherm waarop alles te zien en te lezen valt. Ja, we beginnen toch rustigjes aan de toekomst in te geraken.

Een uitspraak van Arthur C. Clarke is, dat voldoende geavanceerde technologie niet te onderscheiden valt van magie. Toen Cortez de Azteken tegenkwam, werd hij als god onthaald. Ze kenden geen paarden, vuurwapens, stalen pantsers, oceaanwaardige schepen, enzovoorts. Als we ze vandaag de dag zouden ontdekken, wat zouden ze dan maken van onze vliegmachines, auto’s, electrische apparatuur, enzovoorts? Zouden ze ooit achter hun vergissing komen dat we geen goden zijn? Of is het misschien omgekeerd: op welk punt raken we zo geavanceerd dat we niet langer kunnen ontkennen nabij goddelijke mogelijkheden, en daarmee verantwoordelijkheid te hebben? Misschien is het speelkwartiertje van onze soort voorbij.

Het is een welbekend gegeven dat technologie zowel voor goed als voor kwaad gebruikt kan worden. En naarmate de tijd voortschrijdt hebben we daar steeds meer keuze in. Wie maken deze keuzes? Met welk doel?

‘Nineteen eighty-four is not an instruction manual!’ is een slogan van gisteren, ‘Orwell was an optimist!’ is de repliek van vandaag. Een hoop concepten van George Orwell zijn direct toepasbaar geworden. Een ongrijpbare vijand waar we oorlog tegen voeren in een ver weg land, waar niemand in het dagelijks leven veel last van heeft: ’terroristen’. We hebben altijd oorlog gehad met terroristen. Niettemin wordt dit vijandbeeld gebruikt om een steeds strengere surveillance op de eigen burgers uit te voeren. Een camera op elke straathoek, een aftapbare microfoon in elke broekzak in de vorm van een telefoon.

Een ander concept, Newspeak, die iedere discussie onmogelijk maakt. Je gebruikt een woord als tegenovergestelde van de eigenlijke betekenis. Het ministerie van defensie dat in feite alleen maar offensieve operaties in verre landen uitvoert. ‘Uit de crisis komen’ door degenen die ervan profiteren nog eens een fikse duit toe te stoppen. Het ‘anti-Europa-geluid‘ van de gevestigde partijen die over pietluttige details gaat, terwijl de soevereiniteit wel gestaag overgedragen wordt. De ‘netneutraliteit’ van Neelie Kroes. De ‘diefstal’ van het bestanden–uitwisselen.

Maar we voelen ons niet onderdrukt, zoals Orwell gedacht had. Daarvoor moeten we bij Aldous Huxley zijn. Huxley voorspelde een wereld waarin ieder mens voor een bepaald nut geperfectioneerd was door conditionering en selectie van embryo’s, om zo in een ‘perfect’ draaiende maatschappij te dienen, waar niets aan veranderd hoeft te worden. En iedereen is geheel gelukkig in zijn comfortabele rol. Ook hier zien we een hoop accuratesse:

‘Ending is better than mending.’ Om dit systeem draaiende te houden, moeten dingen weggegooid worden in plaats van gerepareerd, anders raakt de arbeid op, zijn de rollen onnodig, en zou de perfecte wereld instorten. Dit wordt versterkt met boodschappen in het onderbewuste, vanaf de jongste levensjaren.

Privacy is dood, individuele ontwikkeling, zelf-expressie, allemaal taboe. Hoewel we daar nog niet zijn, gaat de privacy hard ter ziele en het dingen doen zonder de wens bekeken te worden loopt al snel tegen het sentiment aan dat je dan wel crimineel moet zijn. De sociale pressie en de nieuwe communicatietechnologieën combineren in rap tempo tot een huxleyaanse conformiteitsdruk. Waar er ooit een jeugdcultuur was met tal van afscheidingen en rare, geweldige uitspattingen hebben we vandaag de dag alleen nog hipsters. Jezelf zijn doe je zo.

En mocht dit alles je niet bevallen, dan staat er een leger aan psychologen klaar om je te repareren en je te helpen weer een blij tandwieltje te worden in de maatschappij. En als je daar wat soma voor nodig hebt, staan de equivalenten klaar op rij.

Als we het over dystopiën hebben, wordt het Proces van Franz Kafka altijd vergeten. Maar wie kan ontkennen dat de stapeling van bureaucratie, obscure regeltjes en ontraceerbare comités achter intransparante comités niet het functioneren van de overheid en dienstverlening tekent? Onschuldig tot het tegendeel bewezen is, is nou eenmaal ook niet praktisch voor de overheid en daar stapt men ook met hetzelfde gemak overheen. Ontvang je een uitkering? Dan komt de inspecteur even huisvredebreuk plegen om te controleren of je niet fraudeert. Om nog maar niet te spreken van de miskleunen van de jeugdzorg. Veel succes met daar achteraan te gaan of je recht te halen.

Waar gaat de menselijke energie in zitten als de economie niet meer over materiële producten gaat? Dan gaat het over diensten, en met vreemden die een dienst aanbieden worden afspraken gemaakt. Deze afspraken lopen mis, en worden nog preciezer uitgedrukt, een proces dat herhaald wordt totdat er meer tijd en energie gestoken wordt in de afspraken dan in de diensten. Een proces dat resulteert in exacte procedures en precies uitdrukt wat iemands plek is, en wat hij kan en mag doen, wie wat controleert, enzovoorts. En niemand weet meer, waarom hij eigenlijk doet wat hij doet. Maar wat hij doet, doet hij omdat het nou eenmaal zo geschreven is.

Op geen plek komt dit beter tot uiting dan in ons financiële bestel. Omdat een paar getallen ergens op een computer in Wall Street het zo aangeven is er geen geld. Dit geld was nooit meer dan een getal op een computer. Maar als er geen geld is, kunnen doktoren geen mensen meer genezen en boeren geen graan meer van het veld halen. Want zo is het afgesproken, door andere mensen dan jij of ik.

Onze politiek-economische elite is dat niet geworden door op één paard te wedden. Ze bouwen dan ook gestaag aan alle drie de dystopieën, want wat ze allen gemeen hebben is een schimmige centrale overheid die nergens voor verantwoordelijk kan worden gehouden. Hopelijk is dit een onbewuste keuze die als natuurlijk volgt uit hun centrale positie. Maar dat is geen gok die we kunnen nemen. Macht corrumpeert en we kunnen niet langer aan de kant blijven zitten terwijl onze elite bepaalt hoe technologie aangewend gaat worden.

Wat kan er tekenender zijn voor de maatschappij, dat nu we de technologie ontwikkeld hebben om alle schaarste op te heffen voor al wat gedigitaliseerd kan worden, dit niet als een zegen, maar als een probleem te zien en aan te pakken met downloadverboden, enzovoorts? Overvloed en de daarop volgende vrijheid is te riskant voor deze elite. De keuzes die we maken over hoe we deze technologie aanwenden zullen eeuwen, zo niet millennia invloed hebben op het menselijk ras. Wij moeten die keuzes maken, want onze elite heeft simpelweg andere belangen dan ons. En wij kunnen iets anders dan een dystopie kiezen.

Daartegenover staat wat de technologie mogelijk maakt. We hebben ruimschoots de technologie om met een dag werk per week in alle materiële productie te voorzien. Drinkwater, voedselvoorziening en onderdak zouden ook geen probleem meer mogen zijn. Dat een samenleving met ons niveau van technologie een probleem heeft met economie en een probleem heeft mensen in hun basisbehoeften te voorzien, is geheel aan een gebrek van de beschaving te wijten. Grosso modo is de strijd tussen de mensheid en saaie arbeid wel gewonnen, behalve dan dat we in dat proces arbeid zijn gaan verheerlijken, je wordt wat je bevecht.

De vraag is hoe wij onze tijd op deze planeet willen spenderen. We moeten nog bijzonder weinig. We kunnen bijzonder veel. En in de toekomst, als er 3d printers komen, en wie weet nano-fabrieken, moeten we dan weer de overvloed afwijzen, om de op schaarste gebaseerde economische machtsbasis van onze elite in stand te houden? Hoe lang laten we nog de lijntjes uitstippelen door deze elite die de onnodige schaarste controleert en daarom in stand houdt? We hebben niet veel tijd meer om hier een andere keuze te maken met het tempo waarmee deze dystopische samenlevingen opgetrokken worden.

Maar we hebben wel keuze. Gebruiken we de technologie om dichter bij Utopia te komen of laten we ons er juist verder door beperken? En als je die keuze maakt, moet je er ook achteraan gaan, en de wereld veranderen, anders zal je erbij staan en ernaar kijken, hoe dystopia gevormd wordt.