Vervang inkomensafhankelijke toeslagen door minder belasting en basisinkomen

Dit is een blog van Bas Dieleman, econoom en lid van de Piratenpartij

Het systeem van inkomensafhankelijke toeslagen leidt tot een armoedeval. Wat een armoedeval is, leg ik uit aan de hand van het volgende voorbeeld. Saskia is een alleenstaande moeder met twee kinderen. Zij werkt fulltime tegen het wettelijk minimumloon van circa € 19.000 bruto per jaar. Daarnaast ontvangt zij huurtoeslag, zorgtoeslag, kind gebonden budget en kinderopvangtoeslag. Saskia haar werkgever wil alle werknemers motiveren om harder te werken. Er wordt daarom aan alle werknemers toegezegd dat als zij een bepaalde target halen, zij een eenmalige bonus krijgen die kan oplopen tot € 5.000 bruto.

Saskia is erg blij op het moment dat zij hoort dat haar werkgever een bonussysteem wil invoeren, want zij kan extra inkomen gebruiken. Dit verandert echter zodra Saskia online de gevolgen van een eventuele bonus voor haar inkomensafhankelijke toeslagen berekent. Wat blijkt, de door Erica haar werkgever in te houden loonbelasting over de bonus, de korting die Erica krijgt op de door haar te ontvangen inkomensafhankelijke toeslagen en verlaging van de algemene heffingskorting, bedragen bijna evenveel als de bonus die Saskia kan verdienen. Vanuit financieel oogpunt heeft het voor Saskia dus geen zin dat zij harder gaat werken om haar bonus te halen.

De armoedeval komt in Nederland op grote schaal voor. De armoedeval doet zich met name voor bij burgers met salaris dat ongeveer gelijk is aan het wettelijk minimum inkomen en bij burgers die momenteel geen baan hebben en een bijstandsuitkering ontvangen. De armoedeval wordt veroorzaakt doordat burgers inkomensafhankelijke toeslagen ontvangen en de hoogte van deze toeslagen substantieel afneemt indien het inkomen en/of vermogen van burgers toeneemt. Het probleem van de armoedeval is afgelopen zomer door Minister van sociale zaken en werkgelegenheid erkend. In zijn brief van 7 juli 2016 bevestigt de Minister niet alleen het bestaan van de armoedeval, maar geeft hij gedetailleerd aan dat dit probleem met name speelt bij alleenstaanden met een inkomen van € 15.000 tot € 32.000 bruto per jaar. De cijfers in deze brief zijn overigens minder schokkend dan de werkelijkheid, omdat de kinderopvangtoeslag buiten beschouwing is gelaten.

Uit bovengenoemde brief valt af te leiden dat de Minister van sociale zaken en werkgelegenheid geen noodzaak ziet om het probleem van de armoedeval aan te pakken. Dit is opvallend omdat de minister deel uit maakt van een kabinet van VVD en PvdA. De VVD roept namelijk altijd dat werken moet lonen en de PvdA roept altijd dat zij een partij is die opkomt voor burgers met lage inkomens. Van beide partijen zou je dus verwachten dat zij het probleem van de armoedeval tijdens afgelopen kabinetsperiode zouden hebben aangepakt. Het tegendeel is dus waar.

De armoedeval is het grootste nadeel van inkomensafhankelijke toeslagen, maar niet het enige. Behalve fraudegevoeligheid is complexiteit een ander belangrijk nadeel van inkomensafhankelijke toeslagen. De complexiteit wordt veroorzaakt doordat burgers door de vele toeslagen met elke een eigen inkomens- en/of vermogenstoets, de bomen het bos niet meer zien. Het gebeurt daardoor regelmatig dat goedwillende burgers wijzigingen in hun inkomen niet doorgeven aan de overheid, waardoor zij achteraf met een terugbetaling van toeslagen worden geconfronteerd. Complexiteit is er ook bij de overheid omdat overheidsinstanties veel mankracht en financiële middelen kwijt zijn aan toezicht op en handhaving van de inkomensafhankelijke toeslagen. Met name voor de Belastingdienst is dit een probleem omdat deze instantie de komende jaren duizenden goedopgeleide ambtenaren kwijt raakt vanwege een (te) ruime vertrekregeling.

De Piratenpartij neemt het door de inkomensafhankelijke toeslagen bestaande probleem van de armoedeval wel serieus. Daarnaast zijn wij voor een efficiënte overheid en daarbij is geen plaats voor complexe inkomensafhankelijke toeslagen. De Piratenpartij stelt daarom voor om inkomensafhankelijke toeslagen zo snel mogelijk af te schaffen.

Inkomensafhankelijke toeslagen hebben tot doel het bieden van een tegemoetkoming aan burgers met lage inkomens. De Piratenpartij wil deze burgers ook een tegemoetkoming bieden, maar op een andere en eenvoudigere manier. De Piratenpartij wil daarom de tarieven van de inkomsten – en loonbelasting verlagen met een deel van het bedrag dat vrij komt door het afschaffen van de inkomensafhankelijke toeslagen. Aangezien de inkomensafhankelijke toeslagen bedoeld zijn voor burgers met een laag inkomen en de armoedeval zich met name voordoet bij burgers die minder dan € 32.000 bruto per jaar verdienen, ligt het voor de hand om met name de belastingtarieven voor deze burgers te verlagen. De Piratenpartij beseft zich dat het vervangen van een inkomensafhankelijke toeslagen door lagere belastingtarieven betekent, dat bepaalde burgers er op vooruit gaan en andere burgers er wat op achteruit gaan. Aan burgers die er substantieel op achteruit gaan, kan een tijdelijke compensatie worden geboden.

Vervanging van inkomensafhankelijke toeslagen door een verlaging van belastingtarieven werkt alleen als burgers inkomen ontvangen waar zij belasting over moeten betalen. Over (veel) toeslagen hoeft echter geen belasting te worden betaald. Voor burgers die geen inkomen ontvangen waar belasting over moet worden betaald, bijvoorbeeld omdat zij werkloos zijn, zal de afschaffing van inkomensafhankelijke toeslagen dus op een andere manier moeten worden opgevangen. De Piratenpartij is daarom voorstander van een basisinkomen voor alle burgers. Daarbij maakt het niet uit of een burger wel of niet werkloos is.

Natuurlijk moet een basisinkomen betaalbaar moet zijn. Nu is dit minder problematisch dan dat veel mensen denken en wel om twee redenen. Ten eerste kan het bedrag dat vrij komt door afschaffing van de inkomensafhankelijke toeslagen, worden aangewend voor een basisinkomen. Dit eventueel in plaats van de hierboven voorgestelde belastingverlaging. Ten tweede blijkt uit cijfers van de Belastingdienst dat 6 miljoen huishoudens huurtoeslag, zorgtoeslag, kind gebonden budget en/of kinderopvangtoeslag ontvangen, terwijl er in Nederland maar 7,5 miljoen huishoudens zijn. Anders gezegd het overgrote deel van de huishoudens ontvangt al een inkomen van de staat. Hoe een basisinkomen er precies uit moet zien, welke voorwaarde je hier wel moet stellen en wat de effecten van een basisinkomen zijn op bijvoorbeeld de bereidheid van mensen om te werken, is op dit moment onvoldoende bekend. De Piratenpartij pleit daarom niet voor een directe invoering van een basisinkomen, maar voor een goed onderzoek hiernaar. Daarbij zijn experimenten met een soort van basisinkomen, zoals het idee van de gemeente Terneuzen dat in de laatste week van januari alle media haalde, van cruciaal belang.